मांडवगण

One of the Famous Turned trees

माझं गाव मांडवगण...जिल्हा - नगर... नगरमधल गाव म्हंटल्यावर दुष्काळी हे विशेषण आलंच...मला माझ्या लहानपणचं गाव आठवतंय...बर्यापैकी पाऊस पडत असे पावसाळ्यात...छान वाटायचं...अगदी हिरवळ वगैरेसुद्धा तयार व्हायची...अटाक्षा कटाक्षाला चांगले कंबरभर पाणी असायचे...मी तर पूर आलेलासुद्धा पहिला आहे...तर गावाबाहेर या नद्या...नदीच्या पलीकडे आमची शाळा...जमिनीवर बसायचं...अगदीच टोचतंय असं वाटलं तर पोतं न्यायचं...पण हे फक्त ३रि - ४थि पर्यंतच...नंतर बसायला बाक वगैरे असायचे...पास नापास सुद्धा अंगणात सगळ्या वर्गाना बसवून मग एक एक करत निकाल ऐकवले जायचे...अगदीच धोंडा असेल तर नापास व्हायचा नाहीतर शक्यतो सगळे पासच असायचे...पहिला - दुसरा नंबरसुद्धा सांगायच्या बाई...

शाळेत जाताना उजवीकडे गढीआईच मंदिर....हे एक प्राचीन मंदिर आहे...सगळं बांधकाम दगडी..मूर्तीसुद्धा प्राचीन...पण त्याची किंमत न समजल्यामुळे उपेक्षित...या गावाची आख्यायिका आहे...सांगते...प्राचीन काळी इथे मांडव ऋषी राहायचे...त्यांनी इथे बराच काळ घालवला...जेव्हा ते इथून पुढच्या जागी जायला निघाले तेव्हा कसलातरी आवाज आला म्हणून त्यांनी मागे वळून पहिले तर आजूबाजूच्या झाडांनी देखील मागे वळून पहिले आणि त्यांचे बुंधे तसेच राहिले...हि झाडे सिद्धेश्वराच्या मंदिराजवळ बघायला मिळतात...तर या मांडव ऋषीच्या निवासाने पवित्र झालेला भाग म्हणजे मांडवगण...

सिद्धेश्वर मंदिर....हे सुद्धा एक प्राचीन मंदिर आहे...जुने बांधकाम....मंदिराचा परिसर प्रचंड मोठा आहे...एका मोठ्या कमानीपासून आत समोरच एका भल्यामोठ्या हनुमानाच्या मूर्तीचे मंदिर आहे...इथून खाली चालले कि एक पावसाळ्यात वाहणारी म्हणून नदी म्हणायचे असा ओढा आहे...तो ओलांडून पुढे गेले कि २-३ मिनिट चालल्यावर अगदी हत्ती जातील अशा प्रचंड मोठ्या आणि रुंद पायऱ्या आहेत...त्या चढून सिद्धेश्वरला जायचे....मधेच एका उजव्या बाजूला मोठ्या वडाखाली मुसलमानाचा दर्गा आहे...पुढे चालत राहायचे....दोन्ही बाजूला मोकळी जागा...भन्नाट वारा
साथीला...मंदिराच्या प्रवेशद्वाराच्या थोडेसे आधी उजव्या बाजूला एका छोट्या टेकडावर गंगेचे असे समजले जाणारे स्थान आहे....एका छोट्या दगडी खोलीत पायऱ्या उतरून गेले कि काळोखात खाली थोडेसे पाणी असते...वटवाघळे इथेच बघायला मिळतात...मंदिरात शिरताना एका मारुतीचे छोटेसे मंदिर आहे ....मारुतीला वंदन करून आत गेले कि .मोठीच्या मोठी दीपमाळ आपले स्वागत करते...आत जाताना आपल्याला एक बुटका आडवा दगडी खांब ओलांडून म्हणजे त्याखालून वाकून जावे लागते...देवासमोर नतमस्तक व्हायचे याची जाणीव करण्यासाठी असेल...सगळ्या भिंतीला लागून मोठेच्या मोठे उघड्यावरचे चौथरे आहेत....दीपमाळेच्या डाव्या बाजूने पायऱ्या उतरल्या कि मंदिराच्या मागच्या बाजूला जाता येते... सगळे बांधकाम दगडी आहे...खुद्द पिंडसुद्धा प्राचीन आहे...दीपमाळ ओलांडून गेले कि मोठा दरवाजा लागतो...जुना दरवाजा...त्यावर चौकोन चौकोन कोरून त्यामध्ये मोठमोठ्या कड्या लावलेल्या आहेत...तो ओलांडला कि लगेचच वरती मोठी घंटा आणि डाव्या आणि उजव्या बाजूला साधारण पाच साडेपाच फुट उंचीचे दगडी कट्टे...त्यावर नगारा ठेवलेला असे...आता बहुतेक नाही...रोज सकाळी हा नगारा वाजविण्यात यायचा...तसेच एका बाजूला एक मोठी तोफ आहे...कारण माहिती नाही...दारापासून ३-४ फुटांवर कासव...मग लगेच समोर एक छोटी दीपमाळ...नवीन बांधलेली असावी....त्याच्या उजवीकडे एक मोठी पण जुनी दीपमाळ...त्याभोवती कट्टा....त्यासमोरून वेगवेगळ्या छोट्या मंदिरांना सुरुवात होते...इथेही सगळे बांधकाम आणि मुर्त्या प्राचीन आहेत...मुख्य मंदिराच्या भोवती ५-७ वेगवेगळ्या देवी आणि देवतांची छोटी मंदिर आहेत....या दीपमाळेच्या समोरच्या मंदिरामागे एक यज्ञकुंड आहे...तिथे बरेचसे यज्ञ होतात...त्यापुढे थोडेसे गेले कि मोठ्ठा पिंपळ आहे आणि त्याखाली एक लहानसा नाला असा बांधलेला आहे....सिद्धेश्वरला आंघोळ घातली कि ते तीर्थ म्हणून येथे येते...थेंबभर तोंडात घ्यायचे....यज्ञवेदीच्या समोर १२ एक फुटांवर एक छानसे पांढऱ्या सुवासिक नरसाळ्याच्या आकाराच्या फुलांचे झाड आहे...त्याच्या फांद्या खूपच नाजूक असतात...झाडच नाव विसरले...

तर मुख्य मंदिरात आल्यानंतर जी छोटी दीपमाळ आहे तिच्यापासून लगेचच आतमध्ये मोठा थोरला नंदी पिंडीचे रक्षण करत बसलेला आहे....पोरांनी त्यावर सारखे चढू नये म्हणून बहुतेक त्याभोवती सळ्यांचा चौकोनी पिंजरा बांधलेला आहे....अर्थातच नंदी ४ एक फुट उंच चौथऱ्यावर आहे...या चौथऱ्यावर लोकांना ऐसपैस बसता येईल अशी भरपूर जागा आहे....इथून आत दोन्ही बाजूना लगेचच खांबांची रांग सुरु होते आणि प्रत्येक खांबावर एक मोठा आरसा आहे आणि वेगवेगळ्या देवांचे मोठे फोटो आहेत...गाभार्यात प्रवेश करण्याआधी परत एक दार ओलांडावे लागते...त्याच्या उजव्या बाजूला भिंतीत कोरलेला असा मारुती हातावर द्रोणागिरी घेऊन उडत आहे...गाभाऱ्यात जातानाचे दार ओलांडले कि आत अंधार असून दोन एक ठिकाणी समया आपला उजेड देत असतात...मध्यभागी एक मोठे काळया कुळकुळीत पाषाणाचे कासव आहे...हे सुद्धा प्राचीन काम....त्याला हळद कुंकू वाहून ७-८ फुट पुढे गेले कि गाभारा....एखादा दिवा तेवत असतो...पूर्ण शांतता...थंडगार वातावरण...फक्त पिंड आणि आपण...मनाला एकप्रकारची शांतता मिळते...म्हणजे मलातरी मिळते....या ठिकाणी आलं कि फक्त आहे तो क्षण याची आणि पिंडीची जाणीव असते...
तसेच उलट्या पावलांनी मागे यायचे कासवापर्यंत....आणि मग गाभार्यातून बाहेर...मन प्रसन्न होऊन जाते...

नंदीच्या डाव्या बाजूला मोठा १०-१२ फुट चौथरा बांधलेला आहे...कशासाठी काही माहिती नाही...त्यावर जायचे तर शिडी लावूनच जावे लागते....तर या मंदिराच्या चहुबाजूला एकसंध असे ४-५ फुट उंचीचे चौथरे आहेत जिथे निमित्ताने गाव जेवणे वगैरे कार्यक्रम होत असतात...किंवा असत म्हणावे लागेल...आताची परिस्थिती माहित नाही...यातील एका चौथार्यालाच भिंत वगैरे बांधून गुरवाची त्याच्या कुटुंबासहित राहायची सोय केलेली आहे....या मोठ्या चौथर्यापासून जरा उजवीकडे वळून थोडे पुढे गेले कि एक मोठे दार येते...या बाजूने बऱ्याच पायऱ्या खाली उतरल्यावर एक भले मोठे पाण्याचे कुंड लागते...ते बरेच खोल आहे आणि त्यातले पाणी कायम हिरवट असते...शेवाळ साचून साचून....याप्रकारच्या कुंडाला काहीतरी नाव आहे ते मी विसरले...बहुतेक बारव म्हणत असावेत...या कुणाच्या अलीकडेच एक गंगेची छोटी जागा आहे....असे म्हणतात कि तिथे गंगा येते...इथे जायला चिंचोळ्या पायऱ्या उतरून खाली जावे लागते...खाली एक छोटी खोली सारखे आहे तिथे कायम पाणी असते...पावसाळ्यात पाणी थोडे वर चढून पायरीपर्यंत येते....मला इथे जायला कायम भीती वाटते...तर या मागील भागात भरपूर चिंचेची झाडे आहेत...नेहमी इथे सावली असते...या मागच्या बाजूकडून गावाचा एक भाग ज्याला पेठ म्हणतात तिकडे जायचा रस्ता आहे....आजूबाजूला सगळे जंगल...वरती सांगितलेली मागे वळून पाहणारी झाडे देखील याच भागात आहेत....त्या झाडांजवळ अजून काही छोटी छोटी मंदिरे आहेत...इथेच हिंदू स्मशानभूमी आहे...कदाचित म्हणूनच अजून एक छोटेसे शिवाचे मंदिर आहे...

सिद्धेश्वर आणि हि झाडे आणि मंदिरे यामध्ये एक छोटी नदी वाहते...म्हणजे पावसाळ्यात तिथून पाणी वाहत असते...बाकी एरवी खडखडाट....गावच्या बायका इथे भांडी घासायला आणि धुणी धुवायला येतात.

तर असे हे माझे प्राचीन स्थळे मिरवणारे गाव....मांडवगण...दुर्लक्ष आणि प्राचीन वस्तू आणि ठिकाणाबद्दलच्या अनास्थेमुळे कोणालाही दखल न घ्यावेसे वाटलेले गाव...पण आता असे ऐकून आहे कि एका मोठ्या बिल्डरने इथे बांधकाम सुरु केले आहे...कदाचित जग जवळ आल्यामुळे प्राचीन मंदिरे जतन करण्याची आणि त्यापेक्षाही कॅश करण्याची जागरूकता आली असेल....मध्ये ४-५ वर्षापूर्वी गावाच्या नव्या नेतृत्वाने म्हणे गाभार्याच्या सुशोभीकरणाचे काम हाती घेतून मंदिर विरूप केले....गावातील प्रतिष्ठित मंडळीनी आक्षेप घेऊन ते थांबविले....तर तुम्हाला जमेल तेव्हा इथे भेट जरूर द्या....खात्रीने सांगते कि तुम्हाला पश्चाताप होणार नाही...अहमदनगरपासून साधारण ४५मि. ते एक तासाच्या अंतरावर हे गाव आहे....नगरलाच रहा...इथे गैरसोय होईल.

backyard of the Siddheshwar

dipmal

side wall of the Gabhara entrance

one of the small mandir in Siddheshwar

...आणि म्हातारीच्या अंगावर सायकल गेली (चुकून )

मला लहानपणापासूनच सायकलची भारी हौस..चालण्याऐवजी सायकल आवडायची...लहानपण गावातच गेलं त्यामुळे स्पेशल लहान मुलांची सायकल वगैरे काही फालतू लाड नसायचे...जी मिळेल ती घ्यायची...मोठी सायकल त्याच्या दांड्याच्या मधून पाय टाकून एक चालवायला लागायची...जड बुदुक सायकल खुपदा पेलायची नाही आणि मी खाली आणि सायकल वर असा प्रकार व्हायचा...पण हौस काही फिटली नाही...अजूनही...

गावाला सायकल चालवताना फार्फार गोष्टींचे भान ठेवायला लागायचे...तुम्हाला वाटेल गावात काय खूप रहदारी नसते त्यामुळे किती सोपंय सायकल चालवणं...पण ते काही खरं नाही..धुळीचा रस्ता आणि त्याभोवती बऱ्याचदा येड्या बाभळीचे काटे (खरं तर हे काटे मेले सगळीचकडे असायचे) , गाय, बैल, म्हशी आणि देवाला सोडलेला वळू ( याला काहीतरी नाव आहे ते विसरले) ...भटके कुत्रे बोनुस...याशिवाय अधेमध्ये रस्ता सोडून पळणारे पोरं आणि चालणारे  बाया...जरा धक्का लागली कि निघालीच तुमची आय-माय....

अशातच एकदा मी ६-८ वर्षाची असताना सायकल खेळत होते आणि जवळच्या घराच्या पारावर असलेल्या येड्या बाभळीच्या सरपणावर पडले...माझी लहान बहिण आणि तिच्याच वयाची मामाची मुलगी या दोघी जवळच खेळत होत्या...मी पडले हे पाहून या भवान्या जवळ आल्या आणि त्यांना "मला काट्यातून बाहेर यायला मदत कर...हे काटे बाजूला घे" सांगितले ....मदत दूरच पण या दोघी फिदीफिदी हसायला लागल्या...मला इतका राग आला...मग मी कशीतरी त्या काट्यातून बाहेर आले आणि या दोघींना फटकावले...लागल्या लगेच जोरजोरात भोकाड पसरायला...ते ऐकून माझी आई बाहेर आली आणि मी काट्यात पडले, मला लागलं हे काही न बघता मला धपाटा घातला...आणि मी काट्यात पडल्याचे सांगितले तर ती पण हसायला लागली...दुष्ट आहेत सगळे...

हां...तर काय सांगत होते मी ? म्हातारीच्या अंगावर सायकल कशी गेली...तर आम्ही पुण्याला मामाकडे गेलो होतो एका सुट्टीत...त्यावेळी मी काहीतरी १० एक वर्षाची असेन...तिथेही सायकल खेळायचे चालू होते...मामा ज्या ठिकाणी राहत होता त्या गल्लीचा रस्ता सरळसोट नव्हता तर मध्येमध्ये मोठे दगड, उंचवटे इ. सायकल चालावण्यासाठीच्या दृष्टीने लहान मुलांसाठी एक साहसी रस्ता होता...ते च्यालेंज घेऊन मी दिवसभर भिरीभिरी सायकल खेळायचे...एकदोनदा म्हशींच्या गोठयातच घुसणार होते...असो..

तर इतरही अशा सायकल खेळणाऱ्या पोरी होत्या त्यांच्याबरोबर मैत्री झाली... एका सकाळी छान उन पडले होते आणि आवरून मी सायकल खेळायला बाहेर पडले...म्हशींच्या गोठ्यापासून थोडे पुढे गेल्यावर एका मैत्रिणीची हाक ऐकू आली...ती मला तिच्याकडचे एक पुस्तक वाचायला देणार होती...मी आपली वर बघून तिच्याशी बोलत सायकल चालवत होते...तिच्या घराच्या समोर एक स्कूटर उभी होती....पाय ठेवतो त्या जागी एक आजीबाई बसल्या होत्या...बऱ्याच म्हाताऱ्या होत्या...मामीने नंतर सांगितले कि त्यांचे वय ९० वर्षे आहे....तर वर बघून सायकल चालवताना समोर लक्ष राहत नाही हे त्या दिवशी कळले...आणि त्याचबरोबर आपल्याला अजून सायकल नीट चालवता येत नाही हाही साक्षात्कार झाला...तोल गेला आणि मी स्कूटरवर आपटले...त्याबरोबर आजीबाई पडल्या....मग एकाच गोंधळ....त्यांच्या घरातला एक माणूस आला आणि मला बोलायला लागला...माझी सायकल अडवून धरली ....मी १० एक वर्षाचीच होते त्यामुळे अक्कल नव्हती...मी चुकले मला कळले पण त्या माणसाचा राग आला होता....आणि माफी मागण्या ऐवजी मी वाद घालायला लागले...मग आमच्या घरापर्यंत बातमी गेली आणि मामी आणि आई आली आणि लोकांची समजूत घातली....आजींची चौकशी केली...फार काही झाले नव्हते पण त्यांचे वय बघता काळजी घेणे जरुरी होते...

मग मी त्या आजींना sorry म्हणून आले आणि सायकल घेऊन घरी आलो.........मग पुन्हा काही सायकलला हात लावू दिला नाही...नंतर पुन्हा कधी मामाकडे गेलो कि त्या घटनेची आठवण यायची...

डॉक्टरीणबाई

मागच्या वर्षी आम्ही भारतात गेलो होतो...माझे आई वडील पनवेलात राहत होते...नवऱ्याचे CBD त ....मी पनवेलात गेले होते २ दिवसासाठी...दुसर्या दिवशी दुपारी माझ्या लेकीची शी धुवायला गेल्यावर माझ्या आईला दिसले कि किंचित लालसर आहे...कदाचित रक्त असेल म्हणून ताबडतोब डॉक्टरकडे जावे...मला काही एवढे विशेष आहे असे वाटले नाही पण आईने खूपच जोर केला म्हणून जवळच्याच क्लिनिक मध्ये जिथे बालरोगतद्न्य असते इथे गेलो...गेल्यावर कळले कि त्या इथे येत नाहीत...मग त्यांच्या क्लिनिक मध्ये गेलो...

क्लिनिक मध्ये गेल्यावर थोडा वेळाने बाई आल्या आणि तपासले...विचारले काही वेगळे खाल्ले पिल्ले का? "नाही, पण हे लोक हल्लीच भारतात आले अमेरिकेतून आणि बाळाची पहिलीच visit आहे ", माझी आई...मग मला विचारले तुम्ही बाळाच्या कोण ,"आई"...बरं...बाळाला gastro वाटतोय,admit करावे लागेल...फारसे सिरीयस नाही पण काहीही होऊ शकते...निर्णय तुमचा...मी घाबरले...नवर्याला फोन करून विचारले. आता फोनवर त्याला डॉक्टर admit कर म्हणतेय सांगितल्यावर तो होच म्हणणार...तर admit केले...त्याआधी private रूमचा भाव सांगून general पेक्षा बरे म्हणून रूम घेतली... हाताला सलाईन वगैरे लावले...मग नवरा आला..थोड्या वेळाने इतर लोकांशी बोलले तर कळले कि सगळ्यांना gastro साठीच admit केले आहे....बांर...

दुसर्या दिवशी डॉक्टरीणबाई आल्या आणि मला सांगायला लागल्या कि त्यांची वन्स अमेरिकेत आहे....त्यांना पण कसे अमेरिकेत जायला मिळत होते...पण नवर्याला तिथे operation करायला नाकारले म्हणून नवर्याने इथेच राहायचे ठरवले....नाहीतर कश्या त्या पण आत्ता अमेरिकेत असत्या...वगैरे...मला काही त्यांचा रंग ठीक वाटलं नाही...म्हणून बाळाला बरे वाटल्यावर लगेच discharge घ्यायचे ठरवले...डॉक्टर नाहीच म्हणत होत्या....पण विशेष काही नव्हते आणि gastro पण नव्हता मग कशाला ठेवायचे आणि CBD ओळखीच्या डॉक्टरकडे नेऊया म्हणून discharge घेतला...
बिल आले....अक्षरशः अव्वाच्या सव्वा बिल लावले होते...आम्ही विचारायला गेलो..नवरा नकोच म्हणत होता...पण मी आग्रह केला...डॉक्टरीणबाई काय म्हणाली असेल? " तुम्ही अमेरिकेत राहता...तिथे किती बिल होते मला माहिती आहे...तिथल्यापेक्षा हे कमीच आहे...तुम्हाला काही हे जड नाही."

"आम्ही तुम्हाला द्यायला पैशे कमवीत नाही...तुम्ही इथल्याप्रमाणे बिल लावा." काही charges अव्वाच सव्वा होते ते सांगितले...तर त्या म्हणे कि मी तुम्हाला इतर बिल दाखवते...मी म्हंटल दाखवा...तर आम्ही तिथेच उभे आणि हि बाई खाली मान घालून काहीच बोलेना...म्हंटल हि काही दाखवणार नाही इतर बिल...
शेवटी आम्ही बाहेर आलो...मी नवर्याला म्हंटले हजारभर रुपये कमीच देऊ...उघडपणे ती बाई आपल्याला लुबाडतेय....हा पुळचट....काही नको..सगळे पैसे भर...अमुक तमुक...शेवटी मी वैतागले....पैसे काही मी कमवीत नाही...खड्ड्यात जा...माझ्याकडचे १०० रुपय काही दिले नाही..त्याने काय फरक पडनार...पण माझ्या मनाचे समाधान...

काही दिवसांनी तिथल्या सरकारी शाळेच्या कुंपणावर याच बाईची जाहिरात वाचली " फुकट तपासणी शिबीर. लहान मुलाची फुकट शारीरिक तपासणी करून घ्या. डॉ. स्वाती लिखिते".

बरोबर आहे...तपासणी फुकट आणि मग काहीतरी सांगून admit करायला सांगायचे. चांगला धंदा आहे.